Quá trình hiện đại hóa và hội nhập quốc tế nhanh chóng của Thành phố Hồ Chí Minh trong những năm vừa qua mở ra nhiều cơ hội lẫn thách thức cho lĩnh vực bảo tồn di sản.
Bài viết này chia sẻ vài góc nhìn từ người trẻ làm việc trong lĩnh vực di sản, về hành trình tham gia bảo tồn và thể hiện suy nghĩ của thế hệ trong việc giữ di sản hiện diện theo những cách mới trong đời sống đương đại.
Gia Định – Sài Gòn – Thành phố Hồ Chí Minh, đã có hơn ba trăm năm phát triển, ngày nay trong lòng thành phố chứa đựng nhiều lớp kiến trúc phức tạp từ kiến trúc gỗ truyền thống, đến kiến trúc thời kỳ thuộc Pháp, phát triển thiết kế từ Tân Cổ Điển, Art Deco, và sau đó là kiến trúc hiện đại. Và không thể không kể đến những các nhóm kiến trúc của các cộng đồng đặc sắc như người Hoa ở khu vực Chợ Lớn…
Việc bảo tồn di sản của thành phố giữa một kỷ nguyên chuyển dịch hướng về sự hiện đại hóa, từng được xem là hai câu chuyện khó dung hoà. Song giờ đây từ phía thế hệ trẻ, những người đang nhận thấy tiềm năng trong việc gìn giữ bản sắc đô thị ngay trong quá trình nâng cấp hạ tầng và kinh tế của thời đại này.
Sự chủ động và lòng dũng cảm trong việc thử nghiệm những giải pháp mới cho thấy thế hệ trẻ yêu di sản không chỉ quan tâm đến lợi ích trước mắt mà còn biết trân trọng, gìn giữ các giá trị tinh thần truyền thống.
Ngày càng nhiều dự án dựa trên mô hình nghiên cứu bắt đầu nảy nở, số lượng các sinh hoạt văn hóa và trao đổi học thuật do người trẻ khởi xướng tăng dần, có lẽ đã giúp bối cảnh bảo vệ di sản thêm nhiều lạc quan.
Các dự án tái khám phá lịch sử, vẻ đẹp kiến trúc, trang phục truyền thống, ẩm thực địa phương, cùng những câu chuyện đời thường của cư dân thành phố, không chỉ minh chứng cho sự chuyển dịch trong mối quan tâm của giới trẻ dành cho các giá trị tinh thần, mà còn cho thấy các giá trị này có thể được khai thác bền vững để tạo ra động lực thúc đẩy phát triển kinh tế, xã hội.
Trong một thế giới có xu hướng xây dựng các thành phố tương tự nhau với các tòa nhà thuần bằng kính và thép, thì các câu chuyện văn hóa của từng địa phương càng chứng tỏ sức hấp dẫn, việc thể hiện những vấn đề bản sắc và nhận diện quốc gia là một trong những trăn trở lớn của cộng đồng trẻ.
Cùng với sự phát triển kinh tế và thay đổi thị hiếu sống, nhiều công trình kiến trúc xưa tại TPHCM và nhiều đô thị khác có nguy cơ bị phá hủy để nhường chỗ cho tiện nghi mới, hợp thời đại hơn. Trong bối cảnh này, một cách tiếp cận mới dần được định hình là mô hình bảo tồn thích ứng (adaptive reuse, rehabilitation). Đối với các công trình không thuộc diện bảo tồn nguyên trạng tuyệt đối, phương pháp này đề xuất lưu giữ những giá trị cốt lõi về kiến trúc gốc, đặc trưng cho thời đại, cùng những câu chuyện thú vị liên quan đến đời sống của các chủ nhân thời trước.
Trên nền tảng đó, việc bổ sung về chức năng, thêm tiện nghi hiện đại, chỉnh sửa theo ngôn ngữ thiết kế mới, giúp công trình tiếp tục đáp ứng nhu cầu sử dụng và thị hiếu của cư dân đương thời. Giai đoạn đầu khuynh hướng này còn mang tính tự phát và rời rạc, nhưng gần đây đã dần định vị nhiều nét rõ rệt, ví dụ qua sự xuất hiện của một loạt các không gian văn hóa, sáng tạo, quán cà phê, quán ăn độc đáo được phát triển trên nền tảng di sản.
Những mô hình kinh doanh này nhận được sự quan tâm tích cực của giới trẻ và trở thành những nơi chốn tương tác đầy sức sống. Bằng cách làm sống lại các di sản vật thể, bảo tồn thích ứng không chỉ giúp nối dài đời sống của những công trình xưa, mà còn khuyến khích tạo ra lối sống mới, dung hòa giữa quá khứ với hiện tại và tương lai.
Có lẽ, tiếp theo chúng ta cần hướng tới mục tiêu tạo ra những bộ nguyên tắc ứng xử và hướng dẫn chung để khuynh hướng trở nên hệ thống và chặt chẽ hơn.
Bối cảnh hiện đại mở ra nhiều cơ hội cộng tác, đặc biệt với sự ra đời của khuynh hướng làm việc đa ngành, liên ngành. Trong lĩnh vực bảo tồn di sản, sự cộng tác và đối thoại của nhiều nhân sự từ nhiều chuyên môn, góc nhìn đa dạng trở thành động lực giúp trao đổi phương pháp, kinh nghiệm, hướng đến những giải pháp toàn diện hơn.
Kinh nghiệm của chúng tôi cho thấy, sự phối hợp nhịp nhàng giữa kiến trúc sư, nhà nghiên cứu lịch sử, chuyên gia khoa học xã hội & nhân văn mang lại những kết quả tích cực trong nỗ lực bảo tồn kiến trúc.
Các kiến trúc sư và nhà nghiên cứu kiến trúc đóng vai trò quan trọng trong việc phân tích phong cách, vật liệu, cấu trúc và đề xuất các phương pháp trùng tu khoa học, tiết kiệm. Trong khi đó, khối ngành KHXH&NV cung cấp những nghiên cứu về lịch sử, quan điểm mỹ học theo thời kỳ, giá trị tinh thần, ghi nhận về đời sống cộng đồng và sự gắn kết của người dân với di sản, các đóng góp này sẽ giúp cho các thực hành bảo tồn trở nên gần gũi và thiết thực hơn.
Với sự linh hoạt và thích ứng với bối cảnh đa dạng của các ngành học thuật, giới trẻ đang trở thành lực lượng thúc đẩy hợp tác liên ngành. Họ chủ động tiếp cận và kết nối với các chuyên gia từ nhiều lĩnh vực, tạo ra mạng lưới cộng tác năng động. Việc khuyến khích khuynh hướng cộng tác liên ngành, liên thế hệ sẽ tạo ra động lực cho việc khai thác và bảo tồn di sản của thành phố.
Một trong những mô hình dự án hiệu quả trong việc kết nối cộng đồng sở hữu di sản, công chúng – đặc biệt là người trẻ – giới học thuật đa ngành là Mô hình nghiên cứu dựa trên cộng đồng (Community-Based Participatory Research – CBPR). Khác với cách tiếp cận truyền thống, khi giới nghiên cứu có thẩm quyền chính về các vấn đề và giải pháp, CBPR lại đặt cộng đồng vào vị trí đối tác với quyền tham gia và quyết định về mặt dữ liệu, cũng như phương án hành động phù hợp.
Mô hình này khuyến khích việc tạo ra tri thức, dữ liệu và lý thuyết mới từ thực địa, trong đó tiếng nói và kinh nghiệm của cộng đồng được xem là một nguồn giá tri thức yếu, chứ không chỉ là đối tượng nghiên cứu thụ động như trước đây.
Dựa trên dữ liệu 61k người theo dõi trên fanpage của dự án Tản Mạn Kiến Trúc, một dự án xây dựng trên nền tảng CBPR, thì 80% người quan tâm thuộc độ tuổi khá trẻ từ 18 đến 35 tuổi, họ đến từ nhiều lĩnh vực khác nhau như kiến trúc, xã hội, thậm chí cả tài chính và y tế…
Điều đó minh chứng rằng câu chuyện di sản vẫn còn sức sống mạnh mẽ trong lòng thế hệ trẻ vượt qua rào cản chuyên môn và mối quan tâm hàng ngày. Chúng tôi tin rằng sự cộng tác chính là chìa khóa và động lực cho sự phát triển bền vững, giúp di sản tiếp tục tìm thấy sự hiện diện và hơi thở mới trong một thế giới thay đổi không ngừng.
